گپ و گویش بندرعباسی
زبُن بندری اَدست اَرفتن ....حالا سینگو دِگه خرچنگ اَبودنگپ و گویش بندرعباسی
زبُن بندری اَدست اَرفتن ....حالا سینگو دِگه خرچنگ اَبودنزار
«از بندرجرون تا بندرعباس» نام کتابی است از «احمد سایبانی» ؛ این کتاب به موضوعات گوناگونی مانند تاریخ شهر بندرعباس ، آثار دینی و تاریخی ، غذاهای سنتی ، فرهنگ عامه ، سابقه فرهنگی بندرعباس ، بیماری ها ، گویش بندری و ... میپردازد .
ما در اینجا مطلبی از این کتاب را که به مراسم آیینی «زار» پرداخته ، آورده ایم . ]البته همراه با تغییراتی[
زار
زار1 هر چند در بندرعباس و کرانه های جنوب ایران شناخته شده است ، اما بومی بندرعباس نیست و ره آورد ملوانان و جاشوانی است که از آفریقا و هندوستان و کرانه های عربستان به لنگرگاه ها و آبخَست های جنوب ایران سفر میکردند . بیشتر مردم تنگدست و بینوا به آن گریبان میشوند و آن را یک گونه بیماری دانسته اند که بیشتر جلوه ی روانی دارد تا جسمانی . از نشانه های بُروز آن را سردرد ، کمردرد و ناراحتی های قلبی یاد کرده اند که امکان دارد تلقین نیز در آن نقش مهمی داشته باشد .
در بندرعباس جز در موارد بسیار کمی ، کسی از زار نشانی ندیده است که آن موارد انگشت شمار نیز مربوط به گذشته های دور است و اینک سال هاست که از آن خبری نیست . درباره پیدایش زار و چگونگی دچار شدن به آن مطلبی منطقی و پذیرفتنی دیده و شنیده نشده است . پژوهشگران و محققین هم تنها به بیان آنچه دیده یا شنیده اند ، بسنده کرده و به کند و کاو آن نپرداخته اند . آن را میتوان در نهایت گونه ای بیماری مانند صرع دانست که بیمار را برای مدتی کوتاه از حال طبیعی دور میسازد .
هنگامی که کسی گرفتار «زار» گشت ، باید
محیط پیرامون او را آرام و بی سـر و صدا ساخت . تن او را باید شست و با داروهای
محلی خوشبو ساخت و تا هفت روز او را از دیدگان دیگران پنهان داشت ؛ حتی گفته اند
که او را هیچ زنی ، چه محرم و چه نامحرم نباید ببیند . مداوای بیمار کار همه کس
نیست و این کار فقط از «بابا» و «ماما» ساخته است که این بیماری و گونه های آن را
خوب می شناسند و میدانند چگونه با آن برخورد نمایند . «بابا» در مداوای بیماران
مرد و ماما در مداوای بیماران زن مهارت دارد . بین زن و مرد هم در دچار شدن به این
بیماری تفاوتی نیست و هر دو ممکن است ، گرفتار آن شوند . چون زار دارای انواع و
اقسام جوراجور است ، مداوای هر نوع آن نیز به روش ویژه ای انجام میگیرد . هنر
«بابا» یا «ماما» در آن است که نوع زار را بشناسد و داروی مخصوص آن را بیابد . بیرون
ساختن زار از بیمار را اصطلاحاً به «زیر کردن» یا «زیر آوردن» بیان کرده اند ؛
وقتی زارِ کسی زیر آمد ، بیمار از شـرّ آن رها میشود و زندگی عادی خود را از سـر
میگیرد . خود زاریان ، زار را «هوا» یا «باد» مینامند که ممکن است در کسی وارد شود
و او را گرفتار سازد ، از همین روی «زاری ها» را اهل هوا یا باد هم میخوانند .
در کرانه های جنوب گروهی از دردها که با دارو و درمان های پزشکی مداوا نمیشود را اصطلاحاً باد مینامند ؛ برای مثال اگر کسی از پادرد یا کمردرد رنج ببرد و معالجات رایج نیز در بهبود آن سودمند نباشد ، میگویند که منشأ درد «باد» است و یکی از کارهایی که برای مداوای بیمار میکنند ، این است که او را به «آب باد» میبـرند . «آب باد» همان آب معدنی است که ممکن است ، گرم یا سـرد باشد . زار هم بر پایه تعریفی که از آن کرده اند ، نوعی «باد» است که «بابا» یا «ماما» باید آن را مداوا نماید . «بابا» یا «ماما» خود روزگاری گرفتار زار بوده اند و تجربیاتی درباره چگونگی دچار شدن به زار و مداوای آن به دست آورده اند و میتوانند زار را از تن بیمار بیرون سازند . زار را افزون تر از هفتاد گونه برشمرده اند که هر یک حالات خاص خود را دارند و مربوط به جایی هستند ؛ مانند زارِ عربی ، هندی ، زنگباری و ... ؛ اما شناخته شده ترین آنها عبارتند از :
متوری Matoori
نمرود Namrood
بابور Baboor
بومریم Bumaryom
په په Papah
دینگ مارو Dingmaro
چنان که گفته شد ، هر یک از این زارها با خصوصیات خود نمایان میشوند و درمان آنها نیز با روش ها و راه های ویژه انجام میشود ؛ اما در مجموع وقتی که بیمار ، گرفتار به زار خوانده میشد ، در یکی از شب های هفته (معمولاً سه شنبه شب ها که اصطلاحاً شب چهارشنبه مینامند) آیین ویژه ای به سرپرستی و کارگردانی «بابا» یا «ماما» برگزار میگردید . «بابا زار» در حالی که جامه ی سپیدی میپوشید و خیزرانی در دست داشت ، مراسم آیینی را اجرا میکرد . بر روی پارچه ای که گسترده بودند ، داروهای مخصوصی مانند : کُندُر2 ، گِشتَه3 ، گُرَهکو4 و عود دود میکردند . کمی خوردنی نیز مانند حلوا مسقطی ، تخم مرغ پخته و ناپخته و ... میچیدند ، در این هنگام بیمار را در یک سوی مینشاندند و چادری بر سـر او می انداختند و یکی از مجمرها (گِشته سوز) که در آن گرهکو میسوخت ، زیر چادر و زیر بینی او میگرفتند (نوعی بخور دادن).
هنگامی که این حرکات به اوج خود میرسید ، «بابا» یا «ماما» زار بالای سـر بیمار می آمد . از او میپرسید چه میخوری ؟ بیمار از خوردنی های روی پارچه چیزی را درخواست میکرد (بعضی از آنها تخم مرغ با پوست در دهان میگذاشتند و میخوردند) ؛ سپس از او میپرسید کیستی و از کجا آمده ای ؟ بیمار که از حال طبیعی خارج بود ، پاسخهایی میداد که اگـر روشن نبود «بابا» یا «ماما» زار با خیزرانی که در دست داشت ، بر تن او میکوبید و پرسش خود را دوباره میگفت ، بعد از این پرسش و پاسخ ها ها «بابا» یا «ماما» میگفت که این زار مثلاً «نوبان» است و از کرانه های آفریقا وارد شده است .
پس از آن مجمرها را از زیر بینی بیمار برمیداشتند و بیمار را مدتی به حال خود میگذاشتند ، تا کم کم به حال عادی برگردد . همین که بیمار حال عادی خود را بازمی یافت میگفتند : زارش پایین آمده . چنین کسی شایستگی ورود به گروه اهل هوا و زاری ها را پیدا میکرد و این زار را تا پایان زندگی با خود داشت ، اما میبایست که گه گاه در آیین زار شـرکت نماید . در جریان پایین آمدن زارِ بیمار ، زاریان دیگر که در مراسم حاضر بودند نیز تحریک شده و شروع به حرکات تند و فریادهای مخصوص میکردند . «بابا» یا «ماما» زار با خیزران آنها را کنترل و آرام میکرد .
شرکت در مراسم زاری ها برای دیگران آزاد بود (به
عنوان تماشاچی) اما برای خود زاری ها دارای آداب و رسومی بود که باید رعایت میشد .
1. برای اطلاعات بیشتر از زار به تحقیق جامع نویسنده
فقید شادروان غلامحسین ساعدی ، تحت عنوان «اهل هوا» ، از انتشارات امیرکبیر تهران
مراجعه شود .
2. کندر = Kondor : ماده ای که از سوختن آن دود سفید بلند میشود .
3. گِشته = Geshtah : ماده ای خوشبو که روی آتش میسوزد و علاوه بر «زار» در مراسم ترحیم ، زیارت اهل قبور نیز میسوزانند .
4. گرهکو = Gorahkoo : ماده ای مرکب از شیره ی خرما ، میخک که در مراسم زار کاربرد ویژه دارد .
منبع : کتاب « از بندرجـرون تا بندرعباس » / تألیف احـمد سایبانـی
عـکـس ها از : احـمد بـازمـاندگـان قـشـمـی
گـردآورنـده : مـسـیـح شـغـویـی (چـوکــ بـنـدر)
::. گپ وگویش بندرعباسی | چوک بندر .::
مَنارَه
اِی مَنارَه ، مَنارَه داوَرِن
از خونَه در بی ، که دیریا خواهَرِن
ایی جهازُن یکی دوتا سه تا
لِنگِر شُکردی یُ رَفتِن خاجتا
رَفتُم پا بُرکَه مَنارَه داوَرِن
جَهله خُ مِشکَ که دیریا خواهَرِن
تا کِه رَسیدُم وا خورِ خاجِتا
هَر چه نَکِردَم عروس وا مِه نِتا
اِمسال دو سالِن، دِلُم دُمبالِتِن
یارُم نَهُندِن همیشَه یادِتِن
سَر چایِ نابَن دو تا گَک اُمگِتِن
پِستُن زِینی وا ناحَک اُمگِتِن
(نَصرُک)
مِ هنوزا فکر اَکِردم
مِ هنوزا فکر اَکِردم
که چطو اَبو یَ خونَه لُو دیریا بسازُم
خونه ای امن و صِمیمی
خونه ای دِنج
که بُبو تنگِ غروبو
موجِ دیریا تو اُتاکِ خوم بیارُم
خونه ای که مرغِ دیریایی بیاتِن
خودِ جفتی وا رو سکفی بی خوشو لونَه بسازن
لونَه شون امن و صمیمی
لونَه شون دنج
مِ هنوزا فکر اَکِردم
که چطو اَبو وا رو موج
وا همی دستُونِ خالی
گُلِ خوشبختی بکارُم
نه که هر گُلی مرادِن
مِ گُلی اَ جنسِ ایثار و وفاداری مَواتِن
گُلی که رو موجِ دیریایی بَشت که
مِ غروبو تو اُتاکِ خوم شَتارُم
خونه ای که فکر اَکِردم
بی خو لو دیریا بسازُم
رو به احساسِ لِطیفِ رفتِنِن قدم قدم تا بی نِهایت
تا همُون جایی که دل بِگِیت بَسِن بُو بربِگردیم
زود بَ تا غروب نبودِن
تا که موج و گُل نهُندن
بربِگردیم
بربِگردیم
خونه ای که فکر اَکردم
شایَ تصویر و خیال بچّگیمِن
شایَ رویایی محالِن
شایَ ای یَ آرزویین که مِ باور ناکُنُم خُو و خیالِن
آرزوی بچّگیمِن
ای دلیلِ زندگیمِن
خونه ای که فکر اَکردم
انتهایِ خستگیمِن
« علی فقیهی»
دخت بندر
جیمه کندوره ُو جلویل و برکه کشمی و چادر بندری ،، پوشش اصیل هرمزگانی
.
.
عکس : لیلا امیرشکاری
کجا چاشت اکُنی چاشتِت بیارُم
بِی هوس بِی تو تارُم
بِی هوس بِی تو تارُم،بِی نَفَس بِی تو تارُم
بَه دو تا مرغِ مُسما،سرِ دست بِی تو تارُم
کُجا چاشت اکُنی چاشتِت بیارُم،بِی نَفَس بِی تو تارُم
بَه دو تا مرغِ مُسما،سرِ دست بِی تو تارُم
حکایت بَر سرِ دندُن و نُنِن،بِی هوس بِی تو تارُم
اگر دندُن نباشه،نُن حَرُمن،بِی هوس بِی تو تارُم
اِی هُوِیل اُ هویل
اِی هُوِیل،اُ هُوِیل
اِی غَمزَه نما،شکر بر لبِ دلبر
اِی شیدا نَما،هَمَش بر لبِ دلبر
ما دو تا خواهانیم
مَرگ از هَم نبینیم
اِی غَمزَه نما،شکر بر لبِ دلبر
اِی شیدا نَما،هَمَش بر لبِ دلبر
(نَصرُک)
خورگو
خورگو اَ بالا شهرون اباد بخش مرکزی بندر ن ، خُورگو ۶۰ کیلومتری شمال شَرک شهر بندرعباس کِراری گِتن و آب و هوای گرم و خشک ایِشستن. خورگو مجموعه ای از چند آبادی مختلفن که همگی شُ پای کوهی بلند و زیبا واکع بودن که اسموشو به ترتیب کَرارگیری از کِبله به بالا دست عبارتن از بُندر- گاش - شَهرو - گلستان - میامی - ابراهیمی - درجتان - مزراکو- سر گلم - آب کلمو
.
لیلا امیر شکاری
عکس : حسام محمدی